Wzorniki krojów pism łatwiej oceniać, gdy oko odbiorcy nauczy się rozróżniać detale liter. Teraz zajmiemy się wprowadzeniem do detalu. Gdy opisywałam podstawową terminologię w Części I, wspomniałam, że wzornik typograficzny (ang. type specimen) jest to próbka kroju pisma przedstawiona w formie wizualnej w celu zaprezentowania kroju pisma potencjalnemu użytkownikowi. Typografia jest dziedziną pedantyczną – opiera się na drobnych detalach, do których trzeba wyrobić sobie sposób patrzenia. Aby móc porównywać systemy liter, niezbędnym jest oparcie się na ich anatomicznej konstrukcji formalnej. Dla lepszego zrozumienia struktury liter i świadomego ocenienia kroju warto poznać podstawową klasyfikację krojów. Przykłady wzorników znajdują się w książce w formacie PDF na stronach 102–189.

Anatomiczna specyfika projektu fontu decyduje o tym, jak odbiorcy mogą próbować sklasyfikować dany krój pisma. Znanych jest kilka klasyfikacji, ale różnią się one od siebie. Wynika to z ogromnego zróżnicowania krojów pism i w tym aspekcie – trudno wyznaczyć nawet ramową orientację w ogromnym dorobku typograficznym. W celu uproszczenia ich nazewnictwa i klasyfikacji, posłużę się określeniami najbardziej podstawowymi i najpopularniejszymi. Chcąc uniknąć zagłębiania się w aspekty historyczne oraz specyficzny poziom detalu, zastosuję podstawowe rozróżnienie na kroje szeryfowe, bezszeryfowe i displayowe. Większość krojów dość łatwo przypisać do tych kategorii.

O klasyfikacji kroju decyduje anatomia pisma, czyli cechy charakterystyczne budowy struktur glifów lub znaków oraz powiązanie ich estetyki i budowy z charakterystyką krojów pism tworzonych w różnych okresach historycznych. Takie cechy dotyczą najczęściej proporcji małych liter do dużych, sposobu prowadzenia kresek, kontrastu między elementami liter oraz rodzajów zakończeń liter (rysunek 1).

Rysunek 1 – Anatomia kroju pisma i proporcje liter. 1 – Linia bazowa pisma | 2 – Górna linia pisma (wys. wersalików) | 3 – Środkowa linia pisma (wys. minuskuł) | 4 – Linia wydłużeń górnych | 5 – Linia wydłużeń dolnych | 6 – Linia akcentów | 7 – Linia średnia

Font: Clavo | Projektant: Michał Jarociński
Wytwórnia: Capitalics Warsaw Type Foundry

Krój szeryfowy to krój posiadający charakterystyczne zwieńczenia liter w kształcie „haczyków”, zwane także zaciosami (rysunek 1). Mają postać krótkich kreseczek w różnej formie graficznej. Prawdopodobnie powstały, gdy skrybowie używający pióra lub pędzla bądź kamieniarze rzeźbiący dłutem pozostawiali małe ślady na zakończeniach liter – gdy kończyli każde pociągnięcie. Szeryfy stosowano, aby zapobiec optycznemu „sklejaniu się” liter, aby tekst był bardziej czytelny, przejrzysty i komfortowy w procesie czytania. Dzięki tej właściwości kroje szeryfowe, używane są do składu tekstu głównego większości książek i czasopism. Obecnie szeryfy także występują w krojach akcydensowych, dekoracyjnych i ozdobnych, w których przybierają wiele form i mogą być bardzo dekoracyjne, przerysowane lub wcale nieułatwiające czytania. Wpływają na ich budowę, sugerując również odbiorcy inspirację projektanta estetyką danego okresu historycznego, ponieważ kształty szeryfów zmieniały się wraz z historią krojów pism. Szeryfy mają swoje nazwy np. klinowe, włosowe (kreskowe), wyokrąglone, niewyokrąglone, belkowe (proste), skryte. Można znaleźć również kroje pisma, które posiadają szeryfy występujące na średniej linii znaku. Takie kroje kojarzą się często z elegancją, tradycjami historycznymi i mają bardziej podniosły charakter – stąd często są stosowane przez instytucje.

Krój szeryfowy →  krój posiadający charakterystyczne zwieńczenia liter w kształcie haczyków, zwane także zaciosami. Kroje szeryfowe zazwyczaj mają większy kontrast niż kroje bezszeryfowe.

Krój bezszeryfowy to krój pozbawiony formalnie wyżej wspomnianych ozdobników w postaci drobnych kresek – haczyków (rysunek 2). Najczęściej spotykamy takie kroje w zastosowaniu na ekranie – w publikacjach elektronicznych czy urządzeniach mobilnych. Bezszeryfowe kroje są uważane za nowoczesne kroje pisma, ale gdy się pojawiły były uważane za groteskowe, bo odbiorcy byli przyzwyczajeni do dekoracyjnych form liter. Kiedy modernistyczni projektanci zaczęli je stosować – zaczęły być kojarzone z eleganckim, nowoczesnym designem pozbawionym naleciałości przeszłości – i nadal kojarzą się ze współczesnymi gustami.

Krój bezszeryfowy →  krój nieposiadający dekoracyjnych zwieńczeń w postaci haczyków.

Każdy krój może oddać uczucie profesjonalizmu marki i jej stabilności (oraz odwrotności tych wartości). Najczęściej jest ono przypisywane krojom szeryfowym i bezszeryfowym – rzadziej displayowym.

Kroje mogą mieć dwie odmiany (formy liternicze): odmianę prostą – pionowe kreski liter są prostopadłe do linii pisma, odmianę pochyłą – kreski liter są pochylone w stosunku do linii pisma. Dla krojów w odmianie prostej używa się czasem określenia antykwa, a dla krojów pochyłych kursywa, oblique (rysunek 2).

Odmiany proste (ang. roman, regular) zwie się często antykwami. Antykwa jest normalną i podstawową odmianą, w jakiej występuje prawie każde pismo. Kursywa (ang. italic) jest oddzielną odmianą pisma, której jedną z właściwości jest pochylenie, a jej podstawową funkcją jest wyróżnienie, zmiana tonu. Pochyłe odmiany pisma są znane jako kursywy i italiki. Do pisma pochyłego zalicza się też odmianę pisma oblique. W rodzinie jednego kroju pisma może wystąpić zarówno wersja italic, jak i oblique. Litery w kursywie są inaczej projektowane, bo mają naleciałości z pisma ręcznego. Odmiana oblique jest jedynie mechaniczne pochyloną odmianą pisma prostego.

Rysunek 2 – Różnice między odmianą prostą a odmianami pochyłymi pisma.

Krój bezszeryfowy: Almanach | Krój szeryfowy: Clavo | Projektant: Michał Jarociński
Wytwórnia: Capitalics Warsaw Type Foundry.

Można spotkać klasyfikację krojów na pisma jednoelementowe, gdzie grubość kreski budującej literę nie zmienia się i jest optycznie jednej grubości, lub pisma dwuelementowe – grubość kreski budującej literę jest optycznie o zróżnicowanej grubości (rysunek 03).

Rysunek 3 – Grubość kresek w kroju pisma. W kroju jednoelementowym litery i znaki są zbudowane z kresek optycznie tej samej szerokości (czyli grubości). W kroju dwuelementowym kreski pionowe, poziome czy skośne różnią się szerokością lub zmieniają się płynnie.

Krój jednoelementowy: Almanach | Kroje dwuelementowe: Brygada 1918 {1} i Harpagan (2).
Wytwórnia: Capitalics Warsaw Type Foundry.

Każda z odmian może mieć również swoje nazewnictwo oparte na wyróżnieniu kontrastu w grubości kresek oraz wyróżnieniu szerokości kresek i znaków w kroju pisma. Istnieją pewne standardy nazewnictwa, ale nadawanie określeń zależy od projektanta/tki. Opierając się na grubości kroju pisma – oprócz podstawowej odmiany normal lub regular, występują kroje pogrubione: tłuste, grube i półgrube, nazywane też semi bold, bold, medium, black lub heavy oraz będące dla nich przeciwwagą, kroje odchudzone, zwane light, ultra light lub thin (rysunek 4).

Rysunek 4 – Odmiany grubościowe na przykładzie kroju

Almanach. Krój: Almanach | Projektant: Michał Jarociński
Wytwórnia: Capitalics Warsaw Type Foundry.

Opierając się na szerokości kresek i znaków, wyróżniamy: pismo bardzo wąskie (extra compressed), pismo wąskie (condensed), pismo normalne (normal), pismo szerokie (expanded) oraz pismo bardzo szerokie (extended). Kroje pisma posiadające wiele odmian są nazywane superrodzinami (rysunek 5).

Rysunek 5 – Odmiany szerokościowe na przykładzie kroju Acumin. Ten krój posiada różne odmiany grubościowe dla różnych wariantów szerokości. Rodzina kroju Acumin zawiera 90 odmian.

Krój: Acumin | Projektant: Robert Slimbach
Wytwórnia: Adobe Originals.

Jednym z kryterium klasyfikacji krojów jest również kryterium historyczne grupujące kroje w zgodzie z epoką i rysem historycznym (w której zostały zaprojektowane) bądź której estetyką się inspirowano przy tworzeniu kroju. Można spotkać się z podziałem na kroje renesansowe (venetian oldstyle), późnorenesansowe (garalde oldstyle), pisanki (script), antykwa barokowa (transitional), antykwa klasycystyczna (modern, didone), egipcjanki (slab serif), gotyckie (blackletter), stałopozycyjne (monospaced), ornamenty czy symbole, dingbat lub PI. Oczywiście listę można rozbudować o wcześniej wspomniane kroje bezszeryfowe (sans serif), szeryfowe (serif), dekoracyjne (ozdobne, displayowe) i eksperymentalne. Dorobek światowego liternictwa jest ogromny.

Przybliżona i uproszczona kwalifikacja krojów pism pomoże w zrozumieniu dylematów twórców rozważanych pod względem projektowym i biznesowym oraz w ocenie krojów pisma w części książki związanej z wzornikami krojów pism i ich przykładami w użyciu.